 |
| Sinagog Kahal Tsour Israel Nan Recife |
ISTWA JWIF PÒTIGÈ PANYÒL ANN AYITI, KARAYIB AK AMERIK LATIN
Istwa jwif yo nan Zile Ayiti a Amerik Latin nan te kòmanse ak konvèrso (Krypto-Jwif/Anousim/Nouvo Kretyen/Marranos) ki te rantre nan ekspedisyon Panyòl ak Pòtigè yo sou kontinan an. Dekrè Alhambra nan 1492 te mennen nan konvèsyon Jwif an mas na wayòm Espay nan, yo te fòse moun yo vin Katolik ak ekspilsyon pou moun yo ki te refize konvèsyon an. Sepandan, vas majorite de Konvèrso sa yo pat janm rive nan Nouvo Monn lan epi yo te rete an Espay, tou dousman yo te vin asimile nan kilti Katolik dominan nan wayòm Espay nan. Sa se te akòz egzijans yo pase sou moun sa yo nan Lwa a, San ki Espay pat ba yo dokiman ekri pou yo te gen linaj ansyen kretyen pou yo te ka vwayaje nan monn nouvo an. Sepandan, premye jwif yo te vini ak premye ekspedisyon Kristof Colon, ki te gen ladan Rodrigo de Triana ak Luis De Torres.
Sepandan, pandan tout 15yèm ak 16yèm syèk la, yon kantite fanmi Convèrso te imigre nan Peyi Ba, Bòdo nan Wayòm Lafrans ak evantyèlman nan Peyi Itali, kote yo te rantre nan lòt ekspedisyon nan direksyon Amerik yo.
Nan Sid Lafrans Te Gen Kominote Pòtigè Panyòl Jwif ki te rele Nasyon Pòtigè, Moun sa yo gen anpil Siksè nan komès maritim, Machan sa yo vini nan tout zile koloni Lafrans yo ak Ayiti (Sendomeng Fransè). Te gen nan yo ki te achte Plantasyon an Ayiti. Te gen lòt ki te imigre nan Angletè oswa Lafrans epi yo te akonpaye kolon yo kòm komèsan ak machann. Nan fen 16yèm syèk la, yo te fonde kominote jwif ki byen fonksyone nan koloni Pòtigè Brezil, Sirinam Olandè ak Curaçao.
Sendomeng Panyòl la, ak koloni angle Jamayik ak Barbad. Anplis de sa, te gen kominote jwif ki pa òganize nan teritwa Panyòl ak Pòtigè kote Enkizisyon an te aktif, tankou Kolonbi, Kiba, Pòtoriko, Meksik ak Perou. Anpil nan kominote sa yo te Kripto-Jwif (Jwif kache), Moun ki te pratike relijyon an jeneralman nan kache idantite pa yo devan otorite peyi yo.
Nan mitan 17yèm syèk la, pi gwo kominote jwif yo nan Emisfè Lwès la te lokalize nan Sirinam ak Brezil. Plizyè kominote jwif nan Karayib la, ak Amerik Santral ak Amerik di Sid te pwospere, patikilyèman nan zòn sa yo anba kontwòl Olandè ak angle, ki te pi toleran. Plis imigran te ale nan rejyon sa a kòm yon pati nan emigrasyon masiv jwif ki soti nan Ewòp lès nan fen 19yèm syèk la. Pandan ak apre Dezyèm Gè Mondyal la, anpil Juif Ashkenazi te emigre nan Amerik di Sid pou refij. Nan 21yèm syèk la, mwens pase 300,000 jwif ap viv nan Amerik Latin nan. Yo konsantre nan Ajantin, Brezil, Chili ak Meksik, ak premye konsidere kòm sant la nan popilasyon jwif nan Amerik Latin nan.
AYITI APRÈ
Apre Lafrans te fin pran Ayiti epi kolonizel an 1633, anpil jwif Olandè (pami yo anpil Marrano) te emigre nan Koloni an soti nan Brezil an 1634 e yo te vin anplwaye nan plantasyon sik franse yo e yo te devlope plis komès ladanl. An 1683, Yo te deside mete Jwif yo deyò Koloni Ayiti ak tout lòt koloni fransè yo, akòz Kòd Nwa a (Kod Nwa), ki tou de restriksyon sou aktivite Nèg lib yo ak entèdi fè egzèsis nenpòt relijyon ki pa Katolis Women. Sepandan, malgre Code Nwa a, yon kantite limite nan jwif yo rete nan konpayi komès franse kòm ofisyèl dirijan, ki gen ladan sitwayen etranje (jwif Olandè, jwif Danwa, ak jwif angle yo) oswa moun ki gen pèmi rezidans espesyal (lettre patentes). Jwif sa yo te gen tandans espesyalize nan plantasyon agrikòl, ak Jwif Pòtigè ki te soti Bòdo ak Bayonne ki te rete sitou nan pati sid Ayiti (Jakmel, Jérémie, Léogâne, Okay, Petit-Goâve, ak Pòtoprens) ak jwif Curaçao yo ki te rete nan zòn nan. pati nò (Cap-Haitien ak Saint Louis).
Nan mitan ane 1700 yo, anpil nan jwif yo te retounen ann Ayiti.
Akòz yon mank ki te gen nan sant kominotè jwif yo, anpil jèn ti moun Jwif pat grandi ak yon edikasyon jwif e yo te oblije kache Idantite Jwif pa yo, paske se sèlman Katolik yo ki te gen pèmisyon pou ale nan lekòl piblik yo. Jwif yo jeneralman te prefere etabli kay pa yo sou litoral la, nan vil pòtyè yo, paske anpil nan moun sa yo tap patisipe nan komès maritim yo. Moun sa yo te fè pati gwo sant kominote Jwif nan lòt peyi. Dènyèman, akeyològ yo te dekouvwi yon ansyen sinagòg Crypto-Jwif nan vil Jérémie, se yon sèl kòm sa te jwenn sou zile a; Nan Jérémie nou pa konnen si te gen anpil fanmi ki gen desandans jwif ki te melanje nan popilasyon lokal la. Malgre yo te jwenn plizyè tonm jwif tou nan vil pòtiyè tankou Okap ak Jakmèl.
Rive nan fen 19yèm syèk la, apeprè trant fanmi Sefad jwif te rive soti nan peyi Liban, peyi Siri ak peyi Lejip; anpil nan jwif yo ki te soti nan Mwayen Oryan te santi yo an sekirite emigre ann Ayiti, paske yo te pase yon lwa an Frans pandan peryòd sa a ki te bay minorite nan Amerik yo sitwayènte fransè.
No comments: