Jwif Pòtigè Panyòl An Ayiti
Lè Kristof Colon te rive nan Zile Sendomeng lan, jan Panyòl yo te rele zile, pami ekipaj li a, li te gen yon entèprèt, yo te rele Luis de Torres, ki te jwif. Jodi a, menm Colon li menm, nou gen anpil rezon pou nou kwè kounyè a, ke se yon Juif kache li te ye. Luis ak Colon se te nan premye jwif ki te rete sou Zile Sendomeng an 1492. Lè Lafrans te pran pati lwès zile a an 1633, anpil Juif Sefarad Pòtigè Olandè te soti Bòdo ak Curaçao, ki te rive nan 1634, apre Pòtigè yo te fin pran laba. Gen lòt ki te imigre soti nan koloni angle yo tankou Jamayik, kontribye nan komès komèsan an. An 1683, Louis XIV te entèdi tout relijyon eksepte Katolis nan koloni franse yo, e li te bay lòd pou yo mete jwif yo deyò, men sa a te aplike alalejè. Jwif Sefard yo te gen anpil enfliyance nan platasyon yo ki te nan zile Sen -Domeng kòm dirijan ofisyèl nan konpayi komès franse. Apre Revolisyon fransè a te etabli libète relijye an 1791, lòt machann jwif te retounen Sendomeng epi yo te rete nan plizyè vil. Gen kèk ki gen anpil chans marye ak fanm nwa lib, ki te etabli fanmi yo.
Nan 21yèm syèk la, akeyològ yo te dekouvri yon sinagòg Crypto-Jwif nan Jérémie nan zòn sidwès zile a. Okap, Cayes ak Jakmèl, yo te dekouvwi kèk tonb jwif.
Nan fen dizwityèm syèk la nan epòk Revolisyon fransè a, moun ki lib koulè yo te peze pou plis dwa nan Sendomeng, ak yon revòlt esklav ki te dirije pa Toussaint L'Ouverture te pete an 1791 nan Nò zile a. Esklav yo te konsidere jwif yo nan mitan gwoup opresè blan yo. Atravè ane lagè yo, anpil moun nan kominote jwif la te pami blan yo, Nèg yo tap touye; kèk jwif te ekspilse lè esklav yo ak nwa lib yo te pran pouvwa a e yo te etabli restriksyon sou biznisman etranje yo. Ayiti te jwenn endepandans li an 1804 men lòt nasyon yo pa t rekonèt li pandan kèk tan e li te lite ekonomikman, ki baze sou yon kilti peyizan ki te pwodwi kafe kòm. Yon rekòt komodite.
Etranje yo te entèdi pou posede tè pami lòt restriksyon nouvo nasyon te vin ba yo. Plantè yo ak lòt blan yo te touye an 1805, ak jwif yo te pami blan yo ak moun nwa yo ki rete fidèl ak blan yo, te kouri ale viv nan peyi Etazini, anpil nan moun sa yo te rive nan Nouvel Òleyan oswa Charleston.
Ras, jan yo te defini nan ane esklavaj la, ak nasyonalite te vin pi enpòtan an Ayiti nan 19yèm syèk la pase relijyon, epi jwif yo te konsidere kòm blan ak nasyonalite nan gwoup yo. Pita nan syèk la, jwif Polonè te imigre ann Ayiti akòz konfli sivil la nan Polòy epi yo te rete nan Cazale, nan rejyon Nò-dwès peyi a. Pifò jwif te rete nan vil pò, kote yo te travay kòm komèsan ak Machann yo. An 1881, yon foul moun nan Pòtoprens te atake yon gwoup jwif men mesye milis yo te fè yo tounen.
Nan fen 19yèm syèk la, yon ti kantite fanmi Juif Mizrahi te imigre ann Ayiti soti nan peyi Liban, Siri ak Ejip; te gen yon pi gwo kantite komèsan kretyen Levantin ki te rive nan menm tan an. Jwif Alman yo te rive ak lòt biznisman Alman yo; yo te trè akultur e yo te konsidere kòm yon pati nan kominote Alman an. An 1915, te gen 200 Juif ann Ayiti. Pandan 20 ane okipasyon Ameriken an, anpil nan jwif yo te emigre Ozetazini. Ozetazini ak Ayiti te gen enterè ansanm nan diminye kantite ak enfliyans biznisman etranje yo. An 1937, gouvènman an te bay paspò ak viza pou jwif Almay ak Ewòp de lès la, pou ede Moun sa yo chape anba pèsekisyon Nazi yo. Yo te kenbe kontwòl nenpòt natiralizasyon etranje yo, Peyi a te mete restriksyon sou yo. Pandan tan sa a, 300 Juif te rete sou zile a. Pifò nan jwif yo te rete jiska fen ane 1950 yo, lè yo te deplase nan Etazini, Panama oswa Peyi Izrayèl menm.
Apati 2010, yo te estime yon kantite jwif ann Ayiti a 25, ki abite nan yon katye relativman rich nan Pétion-Ville, andeyò Pòtoprens.
Ayiti ak Peyi Izrayèl kenbe relasyon diplomatik konplè, men Kay diplomat pèmanan Izrayèl la ki pi pre nan rejyon an baze nan Repiblik Dominikèn Peyi Vwazen nou an.
No comments: